Belang menselijk gedrag bij maken brandveilige keuzes

“Het geheim van effectieve gedragsverandering zit ‘m in het inspelen op de juiste gedragsoorzaken op het juiste moment”, aldus gedragswetenschapper en beleidsadviseur Brandveilig Leven Nick Boersma. Dat klinkt eenvoudig, maar is dat ook zo?

“Ha, ha… als het simpel was, zag de wereld er heel anders uit. Voorspellen van gedrag en teweegbrengen van een gewenste gedragsverandering is complex”, geeft Nick Boersma toe. Als voorbeeld noemt hij de poging om mensen ertoe aan te zetten een rookmelder op te hangen. “Dit is een actueel onderwerp, waarbij je misschien direct al de neiging voelt opkomen om uit te leggen waaróm het zo belangrijk is om er een te hebben. Misschien probeer je kennis over nut en noodzaak te verhogen bij de ander. Maar vraag je de gemiddelde Nederlander of hij weet waarom rookmelders belangrijk zijn, dan is het antwoord: ‘Ja, natuurlijk wel!’ Is dan die aanpak van kennis vergroten wel zo effectief? Sommige mensen zijn in hun poging de ander te bewegen, geneigd om een negatieve ervaring te delen. Ze vertellen over een vreselijke brand bij kennissen die geen rookmelders hadden. Maar het oproepen van angst werkt in 9 van de 10 gevallen averechts”, benadrukt Boersma. “Nare verhalen en beelden van slachtoffers roepen bij de ontvanger vaak het gevoel op van schrik en weerstand. Dit zorgt ervoor dat ze het snel willen vergeten. Dus ook dat leidt maar zelden tot het gewenste gedrag van aankoop en het ophangen van rookmelders op de juiste plekken in huis.”  

Ja zeggen, nee doen

Als gedragswetenschapper en beleidsadviseur Brandveilig Leven is Boersma sinds 2014 werkzaam bij Veiligheidsregio Limburg-Noord. Ook is hij voorzitter van de landelijke werkgroep gedragsverandering in het kader van brandpreventie. Vanuit de werkgroep wordt meegedacht met collega’s over wat er in campagnes of projecten nodig is om te zorgen dat mensen hun gedrag aanpassen, dus écht hun brandveiligheid verhogen. Met Noor Winkel, ook lid van de werkgroep gedragsverandering en coördinator (Brand)Veilig Leven bij de Veiligheidsregio Hollands Midden, is Boersma op dit moment betrokken bij de landelijke rookmeldercampagne. Een project van Brandweer Nederland in samenwerking met onder andere het ministerie van Binnenlandse Zaken en de Nederlandse Brandwondenstichting.

Boersma: “Vanaf 1 juli 2022 moet er in elke woning, op elke verdieping een rookmelder hangen. En ja, daarbij speelt gedragsverandering een belangrijk rol. Je wilt immers voorkomen dat mensen bij het zien van zo’n campagne, ja zeggen en vervolgens nee doen. Idealiter wil je dat de campagne de uitwerking heeft dat mensen écht in beweging komen, écht rookmelders kopen en deze ook écht ophangen. Want wat hebben we eraan als we  mensen die nog geen rookmelder op elke verdieping hebben wel bereiken met onze campagne, maar dat ze, in de praktijk van alledag, niets doen met dat waar ze in hun hoofd ‘ja’ tegen zeiden?”

Rookmelders in verpakking

Dagelijks krijgen we heel veel indrukken te verwerken. Het is onmogelijk om overal bewust bij stil te staan en over na te denken. Uit onderzoek weten we dat we maar een klein deel, slechts ongeveer 5 procent, van onze handelingen heel bewust uitvoeren. Als we erover nadenken, is het onszelf voorbereiden op een ernstige situatie zoals een brand van groot belang. Een rookmelder waarschuwt ons bij brand en redt levens, zoals de slogan van de campagne van Brandweer Nederland al jaren luidt.

Winkel: “Daar heb je meteen de valkuil te pakken. Volledig uitgaan van een rationeel mensbeeld is niet reëel. Dat bewijst wel het feit dat nog niet iedereen goed werkende rookmelders in huis heeft. Nog regelmatig komen onze brandweermensen rookmelders tegen die in de verpakking op de plank liggen. Als er wel rookmelders hangen, zitten er soms geen werkende batterijen meer in of is de houdbaarheidsdatum van de rookmelders verstreken. Brand is gelukkig niet iets waar we dagelijks mee te maken krijgen, dat zorgt er ook voor dat het niet altijd even hoog op ons prioriteitenlijstje staat. Uit onderzoek blijkt dat mensen in de praktijk vaak pas bewuste of rationele afwegingen maken als ze een groot belang zien, ze ruim de tijd hebben om in actie te komen, voldoende energie hebben en de cognitieve capaciteit hebben om te doen wat nodig is.”   

Dus hoe dan wel?

“In een poging om gedrag te veranderen gaan mensen vaak uit van wat zijzelf willen overbrengen”, vervolgt Winkel. “Daarbij verplaatsen ze zich in mindere mate in de ontvanger en in hoeverre die openstaat voor de boodschap. In de praktijk zien we dat een aanpak op basis van psychologische factoren het meeste effect heeft bij het veranderen van gedrag.”

Boersma geeft voorbeelden: “Wat wél werkt is informatie geven die helpend en ondersteunend is. Begin vroeg, zodat mensen nog genoeg tijd hebben om te handelen. Laat beelden zien waaruit blijkt dat het ophangen van zo’n rookmelder heel makkelijk is, bijvoorbeeld met een plakstrip. Vertel wat zo’n rookmelder kost. We hebben gemerkt dat veel mensen dénken dat goede rookmelders twee of drie keer duurder zijn dan dat ze in werkelijkheid zijn. Geef gerichte informatie die keuzestress vermindert.” Hij vertelt over bouwmarkten waar mensen kunnen kiezen uit een hele wand vol verschillende rookmelders. “Zorg voor vereenvoudiging. Laat zien waar je op moet letten als je een rookmelder koopt. Laat zien wat de beste plekken zijn om ze op te hangen. Kortom; denk na over drempels in de hoofden van mensen en over hóe je deze weg kunt halen. Het helpt daarbij om gedrag heel concreet te maken. Kun je geen foto maken van dat wat je vertelt, dan moet je verhaal eenvoudiger, beeldender en concreter.”

Gedrag versnellen

Boersma zette in 2020 de werkgroep gedragsverandering op. Een groep professionals – inmiddels tien verspreid over het land – die een opleiding hebben gevolgd op het gebied van gedragsverandering. Ze werken bij één van 25 veiligheidsregio’s in ons land of bij het Nederlands Instituut voor Publieke Veiligheid (NIPV). “Het doet me goed te zien dat de meerwaarde van ons vak de erkenning krijgt die het verdient. Niet alleen binnen de Brandweer zie je een toename in gedragsexpertise, ook bij steeds meer (overheids)organisaties is dit zichtbaar. Begrijp me goed, het lukt met onze inzet niet om van de ene op de andere dag een cultuurverandering te realiseren waar normaal 5 tot 10 jaar voor nodig is. Maar met goed onderbouwde acties gericht op gedragsverandering, kun je zo’n proces wel in een versnelling brengen.”

De juiste woorden kiezen

Winkel heeft zich tijdens haar werk en opleidingen gespecialiseerd in gedrag en is altijd op zoek naar uitdaging en ontwikkeling. “Ik ben geïnteresseerd in mensen en vraag me vaak af waarom dingen gaan zoals ze gaan. Communicatie is belangrijk als je gedragsverandering wilt bereiken. Zeggen tegen iemand dat ‘ie moet stoppen met roken omdat het ongezond is, dat werkt niet. Die ander weet meestal zelf heel goed welke nadelen er kleven aan roken. Zo bekeken we tijdens mijn studie een casus over jonge, alleenstaande moeders die elk dubbeltje moest omdraaien om rond te komen. Logisch, zou je denken, dat je alleen om die reden al, stopt met het kopen van dure sigaretten. Maar zo simpel ligt het niet. Los van de verslavende werking, waren er andere factoren die meespeelden. Bij deze casus hielp het de moeders om in contact te komen met elkaar. Met de groep zochten ze naar een beloning, die alle moeders competitief maakte. De groep vrouwen in min of meer vergelijkbare situaties, stimuleerde elkaar. Dat verbinden en je inleven in dat wat het voor een ander maakt dat hij of zij ergens helemaal voor wil en kan gaan, dát geeft mij voldoening.”

Rookmelders in huis als het nieuwe normaal

Winkel maakt het bruggetje naar de rookmelders. “Door onderzoek weten we dat een bepaalde norm voor veel mensen belangrijk is. De norm van gelijkgestemden bijvoorbeeld. Een antwoord van iemand tijdens het vooronderzoek was: ‘Ik hang geen rookmelders op, want ik denk dat bijna niemand in mijn buurt en kennissenkring ze heeft.’ Juist door in een campagne te laten zien dat iedereen, waar je ook woont, rookmelders nodig heeft en ook écht ophangt, verandert langzaam die norm. Dat is precies wat we willen bereiken. Want het ‘nieuwe normaal’ is straks dat in elke woning, op elke verdieping minimaal één goedwerkende rookmelder hangt.”

Ellen te Riele is cöordinator Publiekscommunicatie bij het Nederlands Instituut Publieke Veiligheid (NIPV)